Dudoks school in Darmstadt leeft voort als een werk van collega Peter Grund

Dudok kreeg internationaal veel waardering en navolging. Toch heeft hij maar weinig in het buitenland gebouwd. Het Collège neérlandais in Parijs is zijn bekendste en fraaiste werk over de grens. In Kolkota, het vroegere Calcutta, bouwde Dudok een hotel met twee bioscopen en een villa voor de opdrachtgever. Daar is niet veel meer van over. En dat is het dan, Dudoks hele internationale oeuvre. Grootse ontwerpen voor Bagdad en Izmir zijn om allerlei redenen nooit gebouwd, tot verdriet van de architect. In het Duitse Darmstadt staat óók nog een gebouw dat ooit op Dudoks tekentafel werd geboren. En al werd het later geadopteerd door een Duitse collega, Dudoks handschrift is hier en daar nog steeds zichtbaar: de Wilhelm Leuschner Schule.

Darmstadt, een stadje onder de rook van Frankfurt, was in 1944 grotendeels verwoest door een Brits bombardement. Onder leiding van gemeentearchitect Peter Grund werd in 1951 het Meisterbauten-project opgezet; een ambitieus bouwplan waarbij 11 bekende architecten werden uitgenodigd om het nieuwe Darmstadt vorm te geven met spraakmakende en eigentijdse openbare gebouwen: ‘meesterbouwwerken’.

Twee van de elf bouwmeesters waren buitenlanders: de Oostenrijker Franz Schuster en zijn Nederlandse collega Willem Dudok. Het was vooral Dudoks internationale reputatie als scholenbouwer die hem de uitnodiging had bezorgd. Bovendien kenden Dudok en Peter Grund elkaar al, zo blijkt uit de bewaard gebleven correspondentie tussen beiden in het stadsarchief van Darmstadt.

Grund vroeg Dudok in januari 1951 per brief om een ontwerp te maken voor een lagere school met kleuterschool, die ook als cultureel centrum van de wijk kon dienen. Dudok, die in Nederland wat in de vergetelheid raakte, greep de uitnodiging met beide handen aan. Hij ging meteen aan de slag met het weinige dat hem was toegestuurd: een plattegrond van het terrein, twee foto’s van de bouwplaats, een programma van eisen en een plan voor de toekomstige wijk.

Dudok vond het een mooie opdracht, zo blijkt uit zijn correspondentie met Grund. Het perceel was volgens hem verhoudingsgewijs krap bemeten, maar juist die beperking bood hem de kans om zijn meesterschap als architect te bewijzen. Drie maanden later had de Hilversumse bouwmeester zijn ontwerp al af. “Zoals altijd bij een nieuw ontwerp heb ik al het andere werk maar even in de steek gelaten,” schreef hij.

In vier gekleurde schetsen illustreerde Dudok zijn U-vormige ontwerp voor de school, rond een speelplaats die aan de zuidkant open was. In één poot van de U waren vier klaslokalen, elk met een groot tuinterras en met elkaar verbonden door een gang met enorme ramen, waardoor de school volgens Dudok één zou worden met de tuin: “Iedere dag opnieuw mogen de kinderen en hun opvoeders zich verwonderen over de scheppende kracht van de natuur.”

De andere, kortere poot van de U bestond uit de lokalen van de kleuterschool en werd afgesloten met een markant rond en glazen gebouwtje voor bijeenkomsten. De twee poten werden met elkaar verbonden door een kloeke aula, annex gymzaal, waarachter een speelplein voor de kleuters lag.

Stadsarchitect Grund was blij met Dudoks ontwerp. “Een aantrekkelijke oplossing voor deze opdracht”, schreef hij zijn Hilversumse collega. Dudok zelf was ook tevreden met zijn creatie, vooral over de verbinding tussen school en tuin. In de beschrijving van zijn ontwerp schreef hij poëtisch: “Moeten we in het thuisland van (dichter en toneelschrijver) Hans Sachs nog vermelden dat zon en wolken, bomen en bloemen nog steeds de beste leermiddelen zijn? En dat de dichter naar het vogellied luistert?”

Later dat jaar werden alle Meisterbauten-ontwerpen in Darmstadt geëxposeerd. Dudok zelf was er niet bij. Volgens Bärbel Herbig, auteur van het boek Die Darmstädter Meisterbauten, was dat wellicht de reden dat er geen officiële reactie op Dudoks schoolplan kwam. Een voorbode van een lange en voor Dudok teleurstellende periode.

In februari 1953 besloot wethouder Schröder dat de school gebouwd zou worden. Hij gaf Dudok opdracht om de plannen verder uit te werken. Dat was verrassend, want het gemeentelijk bouwbureau had al een jaar eerder zelf ook al plannen uitgewerkt voor de school. Die gingen uit van een langwerpig gebouw van twee verdiepingen op de plaats van Dudoks ‘tuinlokalen’. Ook op tal van andere punten was Dudoks oorspronkelijke ontwerp ingrijpend gewijzigd, waardoor het volgens schrijfster Bärbel Herbig ‘een eenvoudig, conventioneel schoolgebouw’ zou worden.

Grund stuurde de plannen van het gemeentelijk bouwbureau naar Dudok met het verzoek ze te herzien. Over het oorspronkelijke ontwerp werd niet meer gesproken. De Hilversumse bouwmeester ging aan het werk en het duurde niet lang voor hij het gemeentelijke ontwerp naar zijn hand had gezet. Maar een paar maanden later, in juli, moesten de plannen wéér worden aangepast. Ditmaal omdat de bomen op het terrein behouden moesten worden. Dudok creëerde een atrium voor het administratiegebouw waarin de bomen konden blijven staan. Nog geen maand later moest Dudok opnieuw naar de tekentafel, omdat er problemen waren gerezen bij de aankoop van een deel van de grond.

Hoewel Dudok ongetwijfeld zal hebben tegengesputterd bij al die aanpassingen, gaf hij steeds opnieuw in korte tijd gehoor aan de verzoeken van Grund. Het is de vraag waarom Dudok daarin zo ver meeging. Misschien was het zijn ambitie om ook in het buitenland meer werk gerealiseerd te krijgen. Maar veel heeft het uiteindelijk niet geholpen.

Kort voor de geplande start van de bouw werd het eisenpakket voor de school plotseling ingrijpend gewijzigd. De school moest veel groter worden en maar liefst 24 klaslokalen tellen. Burgemeester Engel bracht Dudok per brief op de hoogte. Volgens hem was een ‘volledige herplanning’ noodzakelijk. De Hilversumse bouwmeester werd bedankt voor de moeite. Het gemeentelijk bouwbureau zou alle taken overnemen. De communicatie tussen een particuliere architect en een gemeentelijke instantie was volgens de burgemeester te tijdrovend gebleken. En haast was geboden.

In zijn antwoordbrief kon Dudok zijn teleurstelling nauwelijks verbergen. Hij wees de burgemeester erop dat hij altijd zijn best had gedaan om zo snel mogelijk nieuwe oplossingen voor te stellen. Maar verder restte hem weinig anders dan zijn verlies te nemen. Burgemeester Engel beloofde Dudok weliswaar plechtig dat hij een volgende gemeentelijke school zou mogen ontwerpen, maar van die belofte is nooit meer iets vernomen.

Het gemeentelijk bouwbureau, onder leiding van Peter Grund, begon weer van voren af aan. Maar het liet zich wel degelijk inspireren door het basisontwerp en de latere aanpassingen van Dudok. In 1955 werd de Wilhelm-Leuschner Schule geopend. Niet Dudok, maar Peter Grund zette zijn handtekening onder het ontwerp. In het standaardwerk over deze gerespecteerde Duitse architect, Das Werk des Architekten Peter Grund, krijgt hij alle credits voor de school in Darmstadt. De herinnering aan Dudoks bemoeienis lijkt uitgewist.

En toch, als ik op een regenachtige woensdagmiddag het vrijwel lege schoolplein betreed op zoek naar sporen van Dudok, wordt ik al snel staande gehouden door twee Duitse moeders, met kroost op school. Wat ik daar moet, met die camera. Het is snel uitgelegd. En tot mijn verbazing kennen ze de naam van Dudok. “Jazeker, die heeft deze school ontworpen.” Kennelijk houdt de school zelf de naam van Dudok dus nog in ere.

Architectuurhistoricus en Dudok-kenner dr. Herman van Bergeijk bevestigt wat ik, als leek en bewonderaar, ook zelf al voelde op dat druilerige schoolplein in Darmstadt. Nadat ik hem tientallen foto’s mailde van de Wilhelm-Leuschner Schule anno 2018, stuurde hij een kort berichtje terug. “Dank voor de reportage. ’t Ziet er toch uit als een Dudok, ook al heeft Grund bepaalde zaken veranderd.” Dus toch. Dudoks weeskind in Darmstadt verloochent zijn afkomst niet.

De Wilhelm-Leuschner Schule is te vinden tussen de Eschollbrückerstrasse en de Bessunger Strasse in Darmstadt. Bronnen: Die Darmstädter Meisterbauten, dr. Bärbel Herbig, Das Werk des Architekten Peter Grund, dr. Paul Girkon, Willem Marinus Dudok, Architect-stedebouwkundige, Herman van Bergeijk.